Bankowość spółdzielcza w Europie

Status modelu biznesowego bankowości spółdzielczej odzwierciedlają najwyższej rangi regulacje prawne Unii Europejskiej na czele z Traktatem o Unii Europejskiej i Statutem Spółdzielni Europejskiej, które silnie eksponują ten model jako model biznesowy paralelny wobec modelu spółki, co oznacza jego równorzędność. Oznacza to także prawny przymus respektowania go przez władze (regulacyjne, nadzorcze), jak i decydentów politycznych. Praktyka pokazuje jednak, że działania władz i regulatorów w wielu krajach UE nie w pełni stosują się do tych zasad. Stąd społeczności banków spółdzielczych w krajach UE mają swoje branżowe reprezentacje (np. w Polsce – KZBS, w Niemczech – BVR, w Hiszpanii – UNAC, a w ramach UE i globalnie jest to European Association of Cooperative Banks (EACB), Stowarzyszenie dbające o interesy swoich członków.

Występuje wspólny rodowód polskiej i zachodnioeuropejskiej bankowości spółdzielczej, oparty na modelu spółdzielni bankowej, implikującej stosunkowo najwięcej cech modelu Raiffeisena, charakteryzujący się lokalnym zasięgiem działania, solidarną odpowiedzialnością za zobowiązania, zasada zatrzymania większości zysków w księgach i odwoływaniem się do etycznych motywacji samopomocowych.

Ogólnie wysoka jakość i pozytywny wpływ bankowości spółdzielczej, a w tym jej demokratyczny model zarządzania, wysoki poziom gwarantowanego bezpieczeństwa m.in. ze względu na sposób zorganizowania w grupach zrzeszeniowych z udziałem wyrafinowanych prewencyjnych mechanizmów zbiorowego bezpieczeństwa na bazie wzajemnej solidarności (uczestników takiego systemu, tj. poszczególnych banków spółdzielczych), potwierdzone są wieloletnią historią niezakłóconego rozwoju. Nieliczne pojedyncze przypadki upadłości banków spółdzielczych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat (we Włoszech, w Polsce, we Francji), raczej potwierdzają jedynie wysoką ocenę tej formacji biznesowej. Wyróżnia ją grupowy charakter funkcjonowania w celu realizacji efektów ekonomii skali, reprezentacji wspólnych interesów oraz spełniania norm i wymogów w zakresie bezpieczeństwa, wypłacalności i parametrów w zakresie płynności. Jednocześnie zachowane są prawna podmiotowość indywidualnych banków spółdzielczych oraz ich swoboda w prowadzeniu biznesu. 

Dzisiaj banki spółdzielcze inspirowane w jakikolwiek sposób modelem Raiffeisena w skali globalnej to blisko milion podmiotów i ponad 600 milionów członków w ponad 100 krajach, na 6 kontynentach.

Spółdzielczość bankowa w Unii Europejskiej stanowi istotny segment gospodarki o dużym znaczeniu społecznym. Obecnie funkcjonuje tam łącznie ok. 2500 banków spółdzielczych dysponujących rozbudowaną siecią liczącą ponad 34 000 lokalnych placówek. Obsługują ogromną rzeszę klientów liczącą obecnie ok. 210 milionów małych i średnich podmiotów, konsumentów, farmerów, a także lokalne społeczności (communities). Spółdzielczość bankowa jako siła społeczna wyraża swój potencjał przede wszystkim poprzez masowy udział lokalnych społeczności w szeregach członków bankowych spółdzielni. Obecnie to ponad 89 mln członków, co oznacza, iż w wielu federacjach banków spółdzielczych co 2-3 klient jest jednocześnie członkiem banku spółdzielczego. W okresie po pandemii COVID-19 liczba członków przyrasta w tempie szybszym niż w okresie wcześniejszym. 

Grono interesariuszy banków spółdzielczych w UE obok członków, klientów, lokalnych społeczności to także imponująca rzesza zatrudnionych. Banki spółdzielcze to ponad 715 tys. wysoko wykwalifikowanych pracowników. Banki pełnią w ten sposób funkcję istotnych społecznie, lokalnych pracodawców, a zarazem podatników.

Banki spółdzielcze w UE dzięki posiadanemu potencjałowi zajmują kluczową pozycję na rynku usług bankowych, osiągając średnio niemal 25% udział w rynku, uwzgledniający zarówno detaliczną ofertę kredytową, jak i ofertę depozytową. 

Wszystko to sprawia, że banki spółdzielcze są ważne dla Europy i bardzo ważne dla Europejczyków. Ponad 210 milionów klientów, z których średnio co trzeci to zarazem członek banku spółdzielczego, to ponad jedna trzecia ogółu obywateli UE. To ogromna siła społecznego i obywatelskiego odziaływania, to wielki kapitał społeczny i motor ekonomicznej aktywności na lokalnym poziomie krajów Wspólnoty. Dane sporządzane corocznie, obrazujące dynamikę tego sektora wskazują, iż jest on głównym dostawcą kredytu konsumenckiego i hipotecznego dla gospodarstw domowych, a także największym kredytodawcą małych i średnich przedsiębiorstw oraz znaczącym kredytodawcą europejskiego rolnictwa. 

Co sprawia, że model spółdzielczej bankowości jest na swój sposób inny od pozostałych graczy na rynku usług bankowych?

Banki spółdzielcze są własnością członków: osób fizycznych, rolników/farmerów, drobnych przedsiębiorców, ludzi rzemiosła i innych powszechnych zawodów. Są zarazem klientami swojego banku. Stąd podstawowym celem banków spółdzielczych od początków ich istnienia (połowa XIX w.) jest dostarczanie im wartości w postaci dostępnego finansowania życiowych lub biznesowych celów oraz wielu innych usług w szczególności dla lokalnych społeczności, z którymi banki są niemal organicznie powiązane. Priorytetem banków spółdzielczych tradycyjnie, ale także w ich najnowszych strategiach, jest świadczenie najlepszych możliwych usług finansowych dla klientów, przy wykorzystaniu najnowocześniejszych technologii i w oparciu o stabilny długookresowy wzrost. Długookresowa stabilność i brak dążenia do maksymalizowania wyników w każdych warunkach są wyróżnikiem modelu kooperatywnego, nastawionego systemowo na zaspokajanie potrzeb członków i ich społeczności. 

Wysoko cenionym wyróżnikiem modelu spółdzielczego jest demokratyzm zarządzania na który składają się w równej mierze zasada jeden członek – jeden głos, jak i szeroka reprezentacja członków/klientów w procesach zarzadzania spółdzielnią bankową (w statutowych organach nadzorczych i kontrolnych). Do cech systemowych zalicza się także strukturę grup, w których zrzeszone są wszystkie banki spółdzielcze danego kraju (wyjątkiem jest Polska, gdzie funkcjonuje kilka banków spółdzielczych niebędących członkami zrzeszeń). Grupy spółdzielcze występują zatem jako organizacje trój lub dwuszczeblowe, w tym drugim wariancie, bez ogniwa pośredniego na poziomie regionów. Pozostałe zależności, zasady i funkcje są identyczne, jak w grupach trójszczeblowych, gdzie indywidualne banki spółdzielcze działają na swoim lokalnym terenie, mają swoje reprezentacje na poziomie regionów, landów, departamentów oraz organizacje centralne (bank centralny) na poziomie krajowym, na ogół w formie spółki, której właścicielami są wszystkie banki spółdzielcze grupy. Taka budowa grup spółdzielczych odróżnia je zasadniczo od grup holdingowych, gdzie spółka holdingowa jest właścicielką wszystkich lokalnych oddziałów i podmiotów zależnych. W grupie spółdzielczej, banki spółdzielcze zachowując osobowość prawną i pozycję licencjonowanej instytucji finansowej, są właścicielami banku centralnego, a pośrednio także podmiotów zależnych od banku centralnego.

Wszystkie te cechy sprawiają, że banki spółdzielcze dostarczające jakość i wartości nie tylko w postaci wysokokonkurencyjnych usług finansowych, ale także w postaci niezależności, demokratyzmu, samopomocy i opartej na nich wiarygodności i zaufaniu. Stanowią zatem jako instytucje niezwykle istotny komponent różnorodności na rynku (określanej mianem diversity), którą postrzega się obecnie zarówno jako warunek konieczny systemowego bezpieczeństwa (poprzez dywersyfikacje ryzyka) jak i warunek możliwości wyboru dla konsumenta, przedsiębiorcy, obywatela. Łącznie zapewniają niezbędny dla zdrowia społecznego i gospodarczego component możliwości swobodnego wyboru.

Fenomenem modelu spółdzielczego w bankowości jest odporność na wielkie kryzysy finansowe o globalnym zasięgu, co dobitnie potwierdził przebieg i skutki wielkiego kryzysu ostatnich dekad. Banki spółdzielcze i ich solidarnościowe systemy wzajemnej ochrony, zaszyte w struktury grup, po światowym kryzysie lat 2008-2010, nagle przyciągnęły uwagę badaczy, ekonomistów, regulatorów oraz polityków zarówno przejściem przez ten kryzys w istocie bez szwanku a także atrakcyjnym sposobem powiązania efektywnej bankowości z akceptowaną powszechnie rolą lokalnego koła zamachowego gospodarki. Jeżeli uwzględni się tu także spójne i konsekwentne podjęcie banków spółdzielczych w ich lokalnych ojczyznach do wspierania kultury, edukacji, sportu a obecnie także nowej, cyfrowej edukacji przeciwdziałającej ryzyku wykluczenia w szczególności starszych pokoleń, to obraz banku spółdzielczego jawi się, jako że wszech miar atrakcyjny i progresywny.

Zaangażowanie w realizacje celów klimatycznych UE i zrównoważony rozwój poprzez zrównoważone finansowanie w rozumieniu kryteriów ESG to nowe oblicze współczesnej europejskiej bankowości spółdzielczej. Z uwagi na wiodącą rolę w finansowaniu niektórych ważnych sektorów gospodarek w państwach członkowskich UE, znaczenie banków spółdzielczych w procesie transformacji w kierunku zrównoważenia i awansu technologicznego jest trudne do przecenienia.  Dostarczanie zrównoważonego finansowania na technologie i instalacje energetyki odnawialnej oraz innych komponentów gospodarki transformującej w kierunku modelu obiegu zamkniętego, stają się istotnym elementem charakterystyki nowoczesnego banku spółdzielczego w UE. 

Wśród wartości dostarczanych interesariuszom przez banki spółdzielcze są także te z obszaru kryteriów zrównoważenia społecznego (component “S” w ramach ESG). Tu pod pojęciem zrównoważenia dostarczane są wartości takie jak społeczna inkluzyjność i przeciwdziałanie wykluczeniu, rozwój mikrospołeczności, edukacja, a pośrednio budownictwo społeczne czy przedsiębiorstwa społeczne. Wszystkie one mają na celu dążenie do sprawiedliwości społecznej (social fairness) a także, co bardzo ważne, możliwie sprawiedliwej transformacji w kierunku postawionych celów. 

Interesującym może tu być podejmowanie przez społeczność europejskich banków spółdzielczych skoordynowanych, intensywnych działań za pośrednictwem Europejskiego Stowarzyszenia Banków Spółdzielczych (EACB) o charakterze lobbingowym i perswazyjnym na rzecz realistycznych, sekwencyjnych, wzajemnie spójnych oraz proporcjonalnych i powszechnie zrozumiałych reguł i zasad nadzorczych w obszarze ESG w korelacji z zasadami ostrożnościowymi.  

Europejskie banki spółdzielcze w pełni dostrzegają przełomowe znaczenie nowych technologii cyfrowych przenikających do wszystkich gałęzi gospodarki UE oraz życia codziennego obywateli państw członkowskich. Udział nowych technologii a przede wszystkim nowy sposób myślenia kształtują przyszłość bankowości   spółdzielczej jako nowoczesnej, cyfrowej, inkluzyjnej i zrównoważonej a przez to konkurencyjnej formuły zaspokajania holistycznych potrzeb obywatela przyszłości. 

Nieco odmienną drogą dalszego rozwoju poszła w ostatnich latach grupa holenderskich banków spółdzielczych, świetnie rozpoznawalna pod marką Rabobank. W 2016 r. wdrożył własny plan przebudowy w kierunku pełnej fuzja autonomicznych dotychczas 110 banków spółdzielczych oraz Rabobank Nederland (pełniącej do tego czasu funkcje banku centralnego grupy), w jeden podmiot prawny - Single Cooperative Bank. Powstał jednolity pojedynczy podmiot na jednej licencji bankowej. Celem tej zasadniczej transformacji było zachowanie tempa i zdolności konkurowania w środowisku innowacyjnych modeli biznesowych w usługach finansowych w Holandii, w szczególności nakierowanych na SME oraz bezprecedensowej fali nowych regulacji nadzorczych i związanych z tym wyzwań. Skonsolidowanie nie przeszkodziło w zachowaniu lokalnych struktur, w szczególności rad członków dotychczas samodzielnych banków, które zachowały istotny zakres niezależności z puntu widzenia procesów decyzyjnych wewnątrz Grupy, podczas gdy wszyscy dotychczasowi członkowie poszczególnych banków spółdzielczych, stali się członami jednolitego Single Cooperative Bank (Rabogroup).

Banki jakkolwiek wywodzące swoje początki od pierwotnego modelu Raiffeisena w poszczególnych krajach różnią się w wielu szczegółach odzwierciedlających determinanty historyczne, polityczne, kulturowe a także tradycje gospodarcze, rolnicze i porządek prawny oraz niezliczoną ilość czynników środowiskowych i geograficznych. Pozwala to czerpać niezwykle interesujące i wzajemnie stymulujące inspiracje wewnątrz rodziny europejskich banków spółdzielczych, dalekie jednak od powielania funkcjonujących gdzie indziej rozwiązań.